28.6.09

Sa Babayeng Gikaibgan

ni Kevin Lagunda

1     Wa kadagan ang mga singot
2     Sa dihang nitapot ug nilikos
3     Ang mga tutok nimo.

4     Ang ilang tinan-awan mga bato
5     Nga nakapandol nimo.

    Bisag napangos ka na, gisunod-sunod
7     Gihapon ka nila. Hangtod naumod ka.
8     Apan di ko sama nila. Akong subayon ang tunob
9     Sa pinitik sa imong kasingkasing.
10    Bahala nag sa unahan ako ang masukamod.



KOMENTARYO NI BAMBI BELTRAN


Sa titulo pa lang daan, kining balaka gahatag na dayon sa akong hunahuna nga kini mahitungod sa gugma. Ug tungod lagi kay ang gugma mao man ang pinakainila nga bakho sa mga magbabalak sa tibuok kalibutan, moresulta kini sa paghunahuna nga: “Gugma na pud.”

Busa, mas maayo kung adunay kalainan ang garay sa manunulat nga molahi sa laing mga balak kabahin og gugma.


Tuod man, lahi ang garay aning balaka sa gugma kay singot man nga nagdagan ang iyang primerong gilitok nga napugngan sa mga tutok nga nitapot ug nilikos sa babaye. Sa pagpadayon sa balak, nahimong bato kining mga tutok nga maoy nakapandol, nakapangos ug nakapaumod sa babayeng gikaibgan. Dinhing bahina, ni-shift ang tono sa manunulat. Matud pa niya lahi siya sa uban – kay subayon niya ang matag pinitik sa kasingkasing bisan pa man og siya ang masukamod.

Ang tingog dinhi gikan sa usa ka lalaki nga naibog sa usa ka babaye. Adunay uban nga kalalakin-an nga naibog usab sa susamang babaye. Abtik kini sila ug dili ligdong ang ilang tinguha kay makapandol ug makapangos man. Nalingaw ko dinhi kay medyo surreal ning bahina sa balak. Ang tutok kuno nakapaundang sa singot unya nilikos sa babaye pagkahuman nahimong bato nga balakid sa dalan niya. Masabtan dinhi nga ang babayeng gikaibgan nadala sa mga engganyo sa laing mga lalaki. Adunay distansya ang manunulat sa gaunang pito ka linya ug daw nagtan-aw lang siya sa panghitabo ug naghunahuna nga: “Da, mirisi, nagpatonto ka, di naumod ka lagi.” Apan sa katapusang tulo ka linya sa balak, nausab ang iyang tono.

Ang akong balatian maoy primerong gihikap aning balaka. Apan pahimangno usab siya sa mga kababayen-an nga dili magpadala sa mga tutok (flattery man siguro ang buot ipaibot ani). Bogo sab ning bayhana kay napandol na (nailad sa gugma?), nagpadayon pa gihapon hangtod napangos (namabdos?) hangtod pa gyud naumod (gibiyaan?). Kini nga progression, maayong pagkahan-ay sa manunulat.

Aduna say elemento nga sarcasm dinhi nga ambot ug tinuyo ba – o ako ra nang pangagpas. Apan kini pud mismo ang mihatag sa balak og katinuoran. Usab, tungod niini nga tono, nakahunahuna ko nga usa kini ka unrequited love, o kung dili ba “wala makaingon” nga klase sa gugma.

Ang ganahan nako niiini nga balak kay dili pinugos, ug lahi siya sa naandan nga mga Sugbuanong balak bahin sa gugma nga mohalad sa bituon ug langit sa usa ka ligdong nga babaye. Kay dinhi, wala man niya gi-bazooka ang mga bato sa atubangan sa babaye ug dili na man usab ligdong ang naumod intawon nga babaye.

Kabahin sa mga pulong nga gigamit sa manunulat, redundant na ang tinan-awan (LINYA 5) kay ang “tutok” (tinan-awan sa tutok) man ang gihisgotan. Busa mahimo siguro kining ilisan sa pulong nga “kalayo” aron mo-rhyme sa “bato” ug “nimo”. Ang kalayo usab magdala man sa connotation nga init ug kuyaw nga mokatay ug makapaugdaw sa tanan. Mao kini ang resulta:

Wa kadagan ang mga singot
Sa dihang nitapot ug nilikos
Ang mga tutok nimo.

Ang ilang kalayo mga bato
Nga nakapandol nimo.

Sa kinatibuk-an, nitaas ang akong kibot aning balaka. Simple, dili pretentious ug matinud-anon.

9 comments:

  1. well said, ma'am bambi. ang yano nga balak basta maayo pagkatagik, nindot gyod. dunay giingon si rey duque kabahin sa balak. duna kunoy kandado ug yawe. tinuod. dinhing balaka, nakita nako ang "bato" ug "pandol". sila ang kandado ug yawe aron masudlan nato ang kinapusoran sa balak. duna say pagka-yeats gamay ning balaka (may pagkasusama mag teknika sa kang yeats nga "nangandoy siyag panaptong langitnon...")

    ReplyDelete
  2. Bitaw. Yano tuod, pero metaphorical kaayo. Sama sa LINYA 4-5 (“Ang ilang tinan-awan mga bato/Nga nakapandol nimo.”). Simple sentence using simple words, pero klarong balak, dili prose. At the same time, naghisgot nig ordinary experience, wa niy laudanum effect.

    Hinuon, undecided ko sa imagery sa unang stanza. Mga tutok nga mitapot (morag tuko) ug milikos (morag bitin), pun-an pa sa mga singot nga wa kadagan (miungot)—para nako, naay unintended comic effect. (Ambot lang, kataw-onon lang tingali ko as of this writing.) Ug usab, ang first half sa LINYA 8 (“Apan dili ko sama nila.”) morag flat statement ra kaayo.

    Cute ang mixed metaphor sa 2nd half sa LINYA 8 ngadto sa LINYA 9: “Akong subayon ang tunob/Sa pinitik sa imong kasingkasing.” Morag OA gamay, pero motakdo ra sa sentiment.

    Sa sumada, nindot ni nga balak. Kining klaseha sa balak nga akong gilaomang sulaton sa mga balakero karon: kalma, way daghang palami, pero humot, hugot, unya naay ikot.

    ReplyDelete
  3. Sa primero nakong basa, nakurat sab kos imagery sa unang stanza ug hilabi na sa babayeng naumod (!) apan sa akong tan-aw- sarcasm gyud ni ug wala makaeskapo ang babaye ug ubang mga lalaki sa sarcasm sa manunulat. Morag usa gyud nis tumong sa balakero.

    Kanang lalaki nga daw tuko ug bitin Nyor Butch, aduna'y daghan nga pareho nila ning kalibutan. Ang singot sa akong pangagpas, hinagoan man siguro. Usa ka matang nga gihagoan pero wala molampos kay naundang.

    Kung itandi ang istilo aning balaka sa atong mga karaang balakero, makit-an nga ania gihapon ang bisdak nga garay sa gugma. Kay sa iyang balak nga Awhag sa Gugma nga Dili Mahadlok sa Linog, misaad si Nyor Erning Lariosa nga:

    Gunit nako paghugot, ayaw kahadlok.
    Gitug-an ko na kanimo akong tinagoan,
    Sa sinugdanan pa wa koy gilimod.
    Bisag ang tunob sa akong kasingkasing
    Akong gipaihap nimo kadaghan
    Aron imong madungog ang linugang-ob
    Sa gugma kong di mahadlok sa linog.

    Susama kini sa garay sa: akong subayon ang tunob/ sa pinitik sa imong kasingkasing. Apan sa balak ni Nyor Erning, adunay panaad sa pagsalbar ug protektar sa iyang hinigugma. Mao kini ang wala hikit-i dinhi sa Babayeng Gikaibgan. Buot ba ning ipasabot nga aduna nay kausaban ang pagtan-aw sa atong mga balakero sa babaye Pilipinhon?
    Nyor Omar? Nyor Butch?

    ReplyDelete
  4. morag dunay koy dako-dako nga problema aning balaka kung basahon nako ni subay sa iyang literal sense.

    sa unang entrada, galisod na dayon ko og imagine sa idea nga “di kadagan ang mga singot” dihang gitutokan. tungod mi-defy kini sa lex naturalis. kay kung ang tawo panington og bogbog, duha ray kapaingnan niini – kung di man gani ang singot mouga sa panit, motulo kini. ug ang paglitok nga ang singot “di kadagan”, mora dunay tulubagon ang tagsulat sa pagpatin-aw nganong wala kini kadagan o nganong naungot. apan dili ba kung tutukan ka, mas samot man hinuon ka nga ma-conscious, ug ning hitaboa, samot man hinuon kang panington?

    maong feeling nako, ang first stanza kay theatrical ra kaayo – exaggerated. mora kog gatan-aw og cartoon nga salida. maglisod pud ko og subay sa transition gikan sa unang stanza padulong sa ikaduhang stanza – ang tutok/tinan-awan man kaha nitapot ug nilikos, nganong kalit man kining nahimong bato (linya 4) nga maoy hinungdan sa pagkapandol.

    busa, pag-abot sa third stanza, tungod sa nahisgutang theatrics, naglibog na nuon ko kung ang pagkapangos (linya 6) dinhi kay metaphorical lang ba o literal gyud. apan nganong napangos man siya sa wala pa maumod (linya 7)? hinumduming napandol ra baya to siya sa previous stanza.

    ug sakto si butch, nga medyo OA ang katapusang parte. medyo sentimental ug pathetic pa gyud. ngano man? tungod (kung tagaan nako nig gender reading) wala man koy nakitang gibuhat ang torpe nga persona aron ma-redeem ang babaye. given nga utro pud baya siya nga stalker – mitutok ug misunod-sunod ngadto sa babaye (mao bitawng nakamatikod siya nga may laing mga lalaki nga mitutok). lami tingali paminawon ang linya 8-10, apan kung tutokan pag-ayo, gi-reaffirm ra mismo dinhi sa persona ang iyang pagka-stalker.

    tingali, ang dako nakong pangutana mao: unsa man guy sayop anang motutok ba? in short, ang kinadak-an nakong problema kay may kalambigitan sa “tutok” isip controlling metaphor o piece de resistance. kung kining balaka kay usa pa ka crime story, ang pistolang giilogan sa bida ug sa kontrabida kay usa ra ka watergun.

    sa laing bahin, tuguti ko sa paghisgot sa pipila ka isyu sa grammar:

    linya 2: plural form sa verb – “ningtapot” (imbis na “nitapot”) ug “ninglikos” (imbis na “nilikos”) tungod plural man ang subject niini – “mga tutok”.

    linya 3: di klaro ang pagkahan-ay. mahimo tingaling butangan og “diha” tunga-tunga sa “tutok” ug “nimo” – “ang mga tutok diha nimo”. sa original line, ang mga tutok kay pwedeng ma-construe nga gipanag-iya sa babaye.

    linya 5: “nakapapandol” imbis “nakapandol”. dunay kalahian ang prefix nga “nakapa-” ug “naka-” – gerund prefix ang una, samtang past tense prefix ang ikaduha. (suwayi kinig ilis og laing verb – pananglit, sukamod o hapla – kining nahisgutang linya, dili ba mahisayran nimo nga sayop ang pagkagamit sa prefix dinhi.)

    ReplyDelete
  5. Kining balaka klaro nga puno sa metaphor busa morag nitpicking nang pugson siya Dons, pagka-literal. Unya wala koy problema sa singot nga wala makadagan kay mahimo man sab og pahiran ang singot aron dili kini modagayday.

    Sama usab sa tutok nga nahimong bato, surreal ang epekto ug metaphor usab kini. Ang pangilad sa mga lalaki nga maoy nahimong balakid sa babaye (nahimong bato) mao nang napandol siya. Unya ang stalker nga persona og maoy gusto sa balakero- unsa may sayop niana. Moral na na nga issue.

    Ug sa grammar bahin sa plural nga bahin (ningtapot vs. nitapot), morag dako na nga lalis kay wala pa bayay standard Cebuano Grammar. Ug kung tukion gyud, napandol - singular ug nangapandol - plural, maoy akong nahibaw-an.

    Ang pulong nga nakapapandol, karon pa ko nakabasa ana. Nakapandol(makapandol, mipandol, nipandol, nangapandol, mopandol ) ra man ang akong nahibaw-an. Ang nakapapandol morag nisunod sa Pilipino nga past tense prefix (sama sa nakakabaliw dili man ta moingon nga nakabubuang o nakakabuang).

    ReplyDelete
  6. Lakbit-sumpay sa komentaryo ni Adonis kabahin sa theatrical element sa balak:

    Kon sine pa ning balaka, daghang genre and gisagol-sagol. Sa akong tan-aw, nagsugod ni nga docufiction torture porn film nga naay touch of fantasy/sci-fi comedy, unya nahimong slapstick, dayon ning-segue ngadto sa coming of age, romantic, detective, hangtod napunta sa revenge/redemption.

    Seriously bitaw, kining balak sa dugay natong suling-suling daghan tang makit-ang apan. Morag babaye ba nga kon sigihan natog tutok ang nawong, makakita tag ginagmayng discoloration sa aping o kaha light hairs ibabaw sa ngabil, o unsa pa diha. Hinuon, kon gigwapahan ka niya, aw, gwapa gihapon.

    ReplyDelete
  7. ang prefix nga "nakapa-" vs. "naka-"

    kanang tawhana maoy nakapahilak nako. (husto)
    kanang tawhana maoy nakahilak nako. (sayop)

    tataw nga naa gyuy prefix nga "nakapa-". nahimo lang kiwaw paminawon ang "nakapapandol" tungod nadoblete man dinhi ang syllable nga "pa". kung gamitan nato ni og lahi nga verb, pananglit "dusmo" -- "ang ilang tinan-awan mga bato nga nakapadusmo nimo". ug dili na kini kiwaw paminawon, di ba? mora lag kiwaw ang "nakapapandol", pero syntax-wise mao ni siyay sakto.

    ReplyDelete
  8. Para nako, lahi tuod ang “nakapandol” ug “nakapapandol”. Pero, wa koy blema sa “nakapandol” nga maoy gigamit dinhi.

    First reading: Kon moingon tag “nakapandol”, sa ato pa direct action sa bato, by being in the way, nga gibikil ang paglakaw sa tawo. Kon “nakapapandol”, ang bato maoy nakaingon nga ang tawo, by his own action, nabikil sa iyang paglakaw. (Morag hairsplitting na man ni. Nakatawa ko ani, o Nakapakatawa ni nako. Ha ha ha.)

    Kon ang “pandol” atong Iningleson as “stumble” unya atong i-adopt ang iyang pagka-intransitive verb sa English, sakto ang “nakapapandol”. Pero morag sukwahi man ni sa common usage. I mean, it’s unidiomatic.

    (Question: Mahimo bang gamiton ang "pandol" isip transitive verb? Morag kiwaw man.)

    Second reading: Posible sab nga “nakapapandol” ni, pero gi-shortcut in consonance with the principle of haplology—sa linguistics ni, nga sa ato pa, ipahaplos lang.

    Sa akong paminaw, ang “nakapapandol” morag korek ra kaayo, therefore medyo artificial. After all, moingon man tag, “A, makapandol mang lubota!” Bikil na kaayo kon molibkas pa tag “makapapandol” kay basi hinuon og mapandol atong dila tungod lang sa lubot nga makapapanghesus.

    Lain pang hirit: Naa bay kalainan sa kahubagon tali sa “makahubag” ug “makapahubag”?

    (Sorry nga nagkayagaw na ni. Nalilibog na po ako.)

    ReplyDelete
  9. 1.
    ang verb nga "pandol", butch, kay pwede gamiton isip transitive ug intransitive.

    sanglitanan:
    "napandol siya sa bato." (transitive -- naay subject ug object)
    "napandol siya." (intransitive -- subject ra)

    apan aduna siyay limitation as intransitive verb on a declarative sentence. tungod dili ka kaingon nga:

    "pandol." (tali, pwede man ka moingon sa usa ka tawo nga "kaon." o "lakaw.") pero, pwede ka moingon nga: "papandol sa unahan."


    2.
    "makapandol man nang lubota!" vs "makapapandol man nang lubota!"
    subidahon ang ikaduha kumpara sa una. bweno, suwayan kaha nato nig ilis og laing verb -- "utog". "makautog man nang lubota!" vs "makapautog man nang lubota!" sa akong tan-aw, both are correct and easy on the ear, so husto ka, butch, sa haplology aning puntoha.

    pero, taysa lang, akong namatikdan nga medyo lahi ang "makapa-" nga prefix kumpara sa "maka-" gumikan mas matintal lagi ko nga mobutang og object kung mogamit ko og "makapa-", pureso: "makapautog man nang lubota nako!" (ang "nako" dinhi kay object.) posible kaha nga ang "makapa-" nga prefix kay mas epektibong gamiton kung naay object?


    3.
    i think, pwede molingkawas ang tagsulat ning maong imbroglio pinaagi pag-usab sa iyang prefix -- gikan sa "naka-" ngadto sa "ning-". busa: "ang ilang tinan-awan mga bato / nga ningpandol nimo."


    4.
    "kahubagon", "makahubag" ug "makapahubag".

    ang una kay padulong pa sa pagkahubag (in the process or in the act). ang ikaduha ug ikatulo kay morag may kalambigitan sa akong gihisgutan sa # 2. in addition, ang "maka-" works as infinitive (to be) ug ang "makapa-" kay morag gerund (ending in "-ing" kung sa english).

    hahay, morag nakutaw pud ang akong utok diyutay.

    ReplyDelete