Ug sa kadlawon giabrihan ko

1    ang bintana
2    sa kalag

3    nanglangoy ang barongoy
4    sa sabaw nga damgo

5    nangambak ang baki
6    sa punong nga kahiamgo

7    naglalis ang gangis
8    sa akong pangabubho

9    namista and dulon
10   sa bangaw nga misteryo

11   nanglupad ang kabakaba
12   sa orasan sa hunahuna

13   ngadto sa tanaman
14   sa bahakhak ug luha

15   ngadto sa atop
16   gitunga ang bulan

17   ngadto sa bulan
18   nag-ilog sa duyan

19   ang mga pak-an
20   gialimungawan

21   kaming tanan
22   nasaag

-- ni Marquis de Kintolimbo

KOMENTARYO NI OMAR KHALID

Ang ganahan kaayo nako ining balaka mao ang tinguha sa pagkamakanunayon sa iyang temperamento. Kon wa ko masayop, ang tema niini — kon pananglit ato gyong pugson — mao ang kaaliwasa sa kalag. Tanang imahen nga gipasupot sa magbabalak nahiusa ngadto sa katuyoan nga mao ang pagpasundayag sa usa ka dakong mino sa tawo taliwa sa usa ka higayon. Kini lang daan, makita na kaayo ang kahanas sa magbabalak bisan sa pipila ka kakulian nga sa matag karon ug unya hisindolan sa atong suod nga pag-aninaw. Niini, tataw ang iyang buot ipakuot — ang posibilidad sa daghang panghitabo ilawom sa mga reyalidad ning kinabuhia. Ug kini mahitabo lang kon “sa kaadlawon ablihan ko ang bentana sa kalag”.

Duha ka puntos ang labing bug-at nga kalidad, alang nako lang, niining balaka. Una, anaay daghang kalihokan sa suryal nga mga talan-awon nga sibo kaayong teknika isip himan sa kahimoan sa balak. Sa ato pa, kapid-an lang ka linya, adunay daghang nanghitabo. Wala gani tay makita nga pagbalik-balik sa mga epekto sa imahen nga sagad kaayong ikahibagat sa mga nobatos. Ikaduha, gihan-ay niya ang tanang imahen nga samag collage nga mga hulagway ug nagpakaaron-ingnon nga siya saksi lamang ug walay mahimo pagkuwestiyon sa katinuod niining tanan niyang nakita. Ang persona buot moawat sa kabalingag sa usa ka sleepwalker. Sa laktod, kahibawo siya unsaon pagbitik sa utot sa ungo.

May estilo sad siyag gamay paghimog ulohan bisan tuod kon kini dili bag-o sa kasaysayan sa katitikan. Kadali ra natong mapanaghapan nga lagmit nakabasa siya sa mga mugna e. e. cummings ug uban pa (remember “somewhere i have never travelled”?). O mahimo sab nga wa siya kabasa unya mitungha lang gyod sa iyang hunahuna ang ingon nga paagi sa pagtagik aron mapakita nga naglakawng wa sa hustong panimuot ang punto de bista sa balak.

Hinuon, kining balaka mahimong tinuod lamang kon: una, kuyogan nato ang magbabalak sa iyang mga assertions. Ug kuyogan lang gyod nato kay mao may iyang gipasundayag. Kay kon atong lantugion, unsay atong mahimo pagtuis sa kamatuoran nga gituohan nga nagakahitabo sa ubang hunahuna?

Medyo nakalitan lang ko sa kakalit sa mga imahen. Ang buot ipasabot, makapangutana lang ta nganong wala mahibulong ang persona sa balak sa mga imahen nga iyang nakita (kun nasinati) sa kaadlawon (lagmit naglakaw nga nakatulog lagi, hehe). Kon wa mahibulong ang persona, unsa na kaha ko isip usa lang ka magbabasa? (Sa tagsulat niining balaka: palihog basaha ang klasikal nga hukngay ni Longinus — “On Sublimity” — nga naghisgot bahin niining argumentoha.) Mao tingali nga dili subtle ang epekto. Pero tagidyot ra ni nga kahuyangan. May pagkabug-at sab ang hagsa sa mga pulong nga gigamit to the extent nga dili na hinuon madamgohon ang dagayday (kay gi-presume man lagi nako nga surreal ning balaka). Tungod niini, wala na hinuon kagiyahi ang magbabasa aron subayon ang kinauyokan nga tinguha sa balak tungod sa diyotayng kakat-ag sa mga imahen. Sa ato pa, ang kadaghan sa iyang imahen mao ra sad ang nakaingon nganong wa niya masipong sa tumang kahingpit ang gitinguhang kahiusahan.

Gihinayan ra sab ko sa puwersa sa “sabaw nga damgo”. Kon ang barungoy maglangoy, sabton nga kini dakong buhi. Apan kining maong linya sa hunahuna, gipahinayan sa “sabaw nga damgo”. Ngano? Dili ta makapaabot nga makalangoy ang barungoy sa sabaw. Otherwise, dili na surreal ang epekto niini kondili pangilad na. Bisan sa suryalismo, kinahanglan sab nga iangkla nato ang mga imahen aron himoong katuohan ang nagakahitabo luyo sa conscious world of realities. Yes, in a surreal world, a carabao can fly like a hawk. But please… please… let the laws of aerodynamics govern such a flying carabao. Kay dili man tingali complete departure sa reyalidad ang suryalismo, sa akong sabot lang sab hinuon.

Pero makita nato nga dili bag-ohanon ang magbabalak. Atong mabantayan nga nasayod siya sa epekto sa panagpares sa mga pulong. Pananglit, sa iyang mahipnoong pagdugtong/pagpares sa mosunod nga mga pulong: ablihan, bentana; langoy, barungoy; lalis, gangis (tatawng kahibawo siya sa kaalingisig sa gangis nga morag maglalis).

Apan ang problema lang kay ang balak kinahanglan man sab nga magbaton og kahiusahan sa iyang mga imahen aron dunay magkupot niini nga pundasyon segun sa gibatbat ko na sa ibabaw. Ang dakong pangutana: unsaon nato pagkonektar sa linya 1 patigsapong sa linya 10? Apan sa gikaingon ko na, kon kuyogan lang nato ang magbabalak sa naabot sa iyang imahinasyon, nan, mapugos ta pagsalikway nga dunay kapakyasan dinhi. Matod sa mga guwatsinanggo, tuo na lang aron ta madali. Isipon ko na lang nga wa lang gyod tingali nako magukod ang lintunganayng rason nga nagpahipi niining parteha sa balak ug mapugos ko pag-isip nga kini maoy laing birtud sa iyang pagkamaayong balak. Ug isipon ko na lang nga iya kining gipamatud-an sa kataposang duha ka linya: “ug kaming tanan / nasaag”.

Ang maayo tingali sa balak mao ang mait-ong pagkontrolar sa magbabalak sa iyang materyal. Ug dinhi, bisan sa ginagmayng kahuyangan, nakita nako nga nagtinguha siya pagkab-ot sa ingon.

GRADO: