1 Imong angkunon ang hunasan
2 Sama sa pag-angkon nimo sa kang inday’ng dughan
3 Dala anang karaang sakab ug sapang
4 Gipaningot ka og gukod sa kasag nailad ka pa sa umang
5 Hinay-hinay nimong hiramon
6 Ang mga hilumon nga kinhason
7 Sa huna-hunang daw kamot
8 Ni Inday’ng mauwawon
9 Sa kagustuhan nga ikaw makasikop
10 Sa gugmang sama sa pasayan
11 Sunod-sunuron nimo hangtud madakpan
12 Dayon pahiyom, nalipay
13 Kay sa imong kidhat ra diay nadani si Inday
14 Ang pagpanginhas pareha gayud
15 Sa pagpangulitawo nimo sa usa ka dalaga
16 Kinahanglan ganiron nimo ang tibuok hunasan
17 Walay mata sa litob, punaw ug buwan-buwan
18 Nga imong matumban o mahilaktawan
19 Gani kinahanglan dili ka makamugna ug kisaw
20 Kay sa kahilom ra si inday magpakita ug mugimaw
21 Karon ikaw nagahimas-himas sa kamot ni inday
22 Gitagamtam ang gugma sa tumang kahayahay
23 Wala nay laing masulti ang mga tsismusong agukoy
24 Kundili ang pagpasiplat dayon panaghoy.
KOMENTARYO NI ADONIS DURADO
Unahon nato og sabay ang mga teknikal nga isyu sa di pa nato hiram-hiramon ang mga butang nga nagpahipi o gipangsipitan sa balak. Ug mao niy akong mga nakit-an nga inconsistency:
1. PUNCTUATION – Sa sinugdanan, wala kini mogamit og punctuation, apan pag-abot dapit sa tunga-tunga takulahawng mipughit kini og comma (LINYA 12 ug 17), dayon tuldok (LINYA 24). Gawasnon ang usa ka magsusulat sa dili paggamit og punctuation, pero kinahanglan siguro nga adunay rasun ug makaesplikar mismo ang tagsulat nganong iya kining giabandona. Ug kung akoy pabut-on, butangan kini nako og hustong punctuation.
2. PAGTAKDO SA DUHA KA PULONG – Migamit og apostrophe dihang gitakdo ang “inday” ug “nga” – sa pulong nga “inday’ng” (LINYA 2 ug 8), apan ang ubang mga tinakdong pulong kay wala. Siguro tangtangon na lang ning apostrophe aron ma-consistent sa ubang mga pulong. Kay ugaling mohukom ang tagsulat og gamit sa apostrophe, ang ubang pulong kay kinahanglan pud og apostrophe – sama pananglit sa “imong” (LINYA 1) nga suwaton unta kini isip “imo’ng” (tinakdo sa “imo” ug “nga”). Dugang pagpalawom mabasahan dinhi -- pindota ni.
3. CAPITALIZATION – Ang pulong nga “inday” kay gi-capitalized (LINYA 8 ug 13) apan ang uban wala (LINYA 2 ug 21). Ugaling isipon ni sa tagsulat isip proper noun, kinahanglan i-capitalize na lang siguro ang tanan. Otherwise, pwede pud nga puro lower case ang tanan.
* * *
Ug may nakita pud kong angay sapangunon, ginagmayng butang nga milubog sa lim-aw. Hisayring ang mosunod kay tratahon sa tagsulat nga mga sugyot lamang gikan sa kritiko ug dili gayud isyu sa kasaypanan nga naa diha mismo sa balak. Buot pasabot, indulhensya ra ning mga mosunod nga punto gikan sa kritikong hilabtanon.☺
1. LINE BREAK – Aning bahina, wala koy problema sa linya nga dili tupong, apan dunay mga linya nga mas maayong buk-on aron mas tin-aw ug dili bug-at sabton – sama pananglit sa LINYA 4, nga ang “ug nailad ka pa sa umang” kay pwede rang ipakanaog ngadto sa laing linya. Angayan diay hinumduman nga ang line break kay usa ka elemento sa versification. Busa kinahanglan conscious o may kaamgohan ang tagsulat nganong ingon niana ang iyang pagkaputol sa matag linya sa tibuok balak. Tungod ang line break kay posibleng gamiton sa tagsulat isip paagi sa pagpakita sa tinguhang porma o epekto sa pagbasa – aron makamugna og cadence, caesura, o enjambment.
2. ESPELING – “Hangtod” imbis na “hangtud” (LINYA 11) ug “mogimaw” imbis na “muginaw” (LINYA 20). Kung maglibog ka unsay hustong espeling, konsultaha ni nga website – binisaya.com.
3. HYPENATION – Din-a kinahanglan og hypen ang pulong nga “hunahuna” (LINYA 7). Ang hypen gamiton lang kung ang gidobleteng pulong kay gama sa pulong-ugat (root word). Busa, husto nga naay hypen ang “sapa-sapa” (kay pulong-ugat man ang “sapa”) o “paghimas-himas” (tungod sa “himas”). Apan sayop ang pagsulat og “bit-bit” isip hyphenated gumikan wala may pulong nga “bit”, o kaha “huna” alang sa “hunahuna”.
4. TUKMANG PULONG – Sigun pang Coleridge: Poetry is the best words in their best order. Kung tugutan ang akong pagkahilabtanon, isugyot nakong pang-ilisan ang mosunod nga mga pulong:
* “Bitbit” imbis na “dala” (LINYA 3): Mas concrete ang “bitbit” ug mas descriptive – nga gikuptan gyud sa kamot ang sakab ug sapang – samtang ang “dala” kay medyo generic hunahunaon.
* “Paningkamot” imbis “kagustohan” (LINYA 9): Ambot lang, pero morag kuwangan ra ko og pwersa sa pulong nga “kagustohan”. Kung sa suka pa ni, kuwang og dugang kaaslumon. Tan-awa ang duwa sa pulong nga “paningkamot” kung itugbang ugaling sa pulong nga “makasikop” – dili ba may nagpahiping “kamot” sa pulong nga “paningkamot”? Laing pulong nga pwede gamiton dinhi kay ang “tinguha”.
* Mas gamiton nako ang “parehas” kaysa “pareha” (LINYA 14) aron mosagitsit kini sa pulong nga “pagpanginhas”.
* Mas maayo ang “o” imbis na “ug” (LINYA 17) aron medyo open-ended. Definite ra kaayo ang “ug” – nga kini ra gyung tulo ka kinhason ang dili matumban. Apan kung moingon ka nga “litob, punaw o buwan-buwan”, nahimo kining inclusive sa uban pang kinhason nga wa hinganli sa balak.
Kung atong ipahamtang ang gipanghisgutang mga sugyot, mao niy mahimong dagan sa balak:
1 Imong angkunon ang hunasan
1. PUNCTUATION – Sa sinugdanan, wala kini mogamit og punctuation, apan pag-abot dapit sa tunga-tunga takulahawng mipughit kini og comma (LINYA 12 ug 17), dayon tuldok (LINYA 24). Gawasnon ang usa ka magsusulat sa dili paggamit og punctuation, pero kinahanglan siguro nga adunay rasun ug makaesplikar mismo ang tagsulat nganong iya kining giabandona. Ug kung akoy pabut-on, butangan kini nako og hustong punctuation.
2. PAGTAKDO SA DUHA KA PULONG – Migamit og apostrophe dihang gitakdo ang “inday” ug “nga” – sa pulong nga “inday’ng” (LINYA 2 ug 8), apan ang ubang mga tinakdong pulong kay wala. Siguro tangtangon na lang ning apostrophe aron ma-consistent sa ubang mga pulong. Kay ugaling mohukom ang tagsulat og gamit sa apostrophe, ang ubang pulong kay kinahanglan pud og apostrophe – sama pananglit sa “imong” (LINYA 1) nga suwaton unta kini isip “imo’ng” (tinakdo sa “imo” ug “nga”). Dugang pagpalawom mabasahan dinhi -- pindota ni.
3. CAPITALIZATION – Ang pulong nga “inday” kay gi-capitalized (LINYA 8 ug 13) apan ang uban wala (LINYA 2 ug 21). Ugaling isipon ni sa tagsulat isip proper noun, kinahanglan i-capitalize na lang siguro ang tanan. Otherwise, pwede pud nga puro lower case ang tanan.
* * *
Ug may nakita pud kong angay sapangunon, ginagmayng butang nga milubog sa lim-aw. Hisayring ang mosunod kay tratahon sa tagsulat nga mga sugyot lamang gikan sa kritiko ug dili gayud isyu sa kasaypanan nga naa diha mismo sa balak. Buot pasabot, indulhensya ra ning mga mosunod nga punto gikan sa kritikong hilabtanon.☺
1. LINE BREAK – Aning bahina, wala koy problema sa linya nga dili tupong, apan dunay mga linya nga mas maayong buk-on aron mas tin-aw ug dili bug-at sabton – sama pananglit sa LINYA 4, nga ang “ug nailad ka pa sa umang” kay pwede rang ipakanaog ngadto sa laing linya. Angayan diay hinumduman nga ang line break kay usa ka elemento sa versification. Busa kinahanglan conscious o may kaamgohan ang tagsulat nganong ingon niana ang iyang pagkaputol sa matag linya sa tibuok balak. Tungod ang line break kay posibleng gamiton sa tagsulat isip paagi sa pagpakita sa tinguhang porma o epekto sa pagbasa – aron makamugna og cadence, caesura, o enjambment.
2. ESPELING – “Hangtod” imbis na “hangtud” (LINYA 11) ug “mogimaw” imbis na “muginaw” (LINYA 20). Kung maglibog ka unsay hustong espeling, konsultaha ni nga website – binisaya.com.
3. HYPENATION – Din-a kinahanglan og hypen ang pulong nga “hunahuna” (LINYA 7). Ang hypen gamiton lang kung ang gidobleteng pulong kay gama sa pulong-ugat (root word). Busa, husto nga naay hypen ang “sapa-sapa” (kay pulong-ugat man ang “sapa”) o “paghimas-himas” (tungod sa “himas”). Apan sayop ang pagsulat og “bit-bit” isip hyphenated gumikan wala may pulong nga “bit”, o kaha “huna” alang sa “hunahuna”.
4. TUKMANG PULONG – Sigun pang Coleridge: Poetry is the best words in their best order. Kung tugutan ang akong pagkahilabtanon, isugyot nakong pang-ilisan ang mosunod nga mga pulong:
* “Bitbit” imbis na “dala” (LINYA 3): Mas concrete ang “bitbit” ug mas descriptive – nga gikuptan gyud sa kamot ang sakab ug sapang – samtang ang “dala” kay medyo generic hunahunaon.
* “Paningkamot” imbis “kagustohan” (LINYA 9): Ambot lang, pero morag kuwangan ra ko og pwersa sa pulong nga “kagustohan”. Kung sa suka pa ni, kuwang og dugang kaaslumon. Tan-awa ang duwa sa pulong nga “paningkamot” kung itugbang ugaling sa pulong nga “makasikop” – dili ba may nagpahiping “kamot” sa pulong nga “paningkamot”? Laing pulong nga pwede gamiton dinhi kay ang “tinguha”.
* Mas gamiton nako ang “parehas” kaysa “pareha” (LINYA 14) aron mosagitsit kini sa pulong nga “pagpanginhas”.
* Mas maayo ang “o” imbis na “ug” (LINYA 17) aron medyo open-ended. Definite ra kaayo ang “ug” – nga kini ra gyung tulo ka kinhason ang dili matumban. Apan kung moingon ka nga “litob, punaw o buwan-buwan”, nahimo kining inclusive sa uban pang kinhason nga wa hinganli sa balak.
Kung atong ipahamtang ang gipanghisgutang mga sugyot, mao niy mahimong dagan sa balak:
1 Imong angkunon ang hunasan
2 Sama sa pag-angkon sa kang indayng dughan.
3 Bitbit anang karaang sakab ug sapang
4 Gipaningot ka og gukod sa kasag
5 Ug nailad ka pa sa umang.
6 Hinayhinay nimong hiramon
7 Ang mga hilumon nga kinhason
8 Sa hunahunang daw kamot
9 Ni indayng mauwawon.
10 Sa paningkamot nga ikaw makasikop
11 Sa gugmang sama sa pasayan,
12 Sunod-sunuron nimo hangtod madakpan.
13 Dayon pahiyom, nalipay
14 Kay sa imong kidhat ra diay nadani si inday.
15 Ang pagpanginhas parehas gayud
16 Sa pagpangulitawo sa usa ka dalaga
17 Kinahanglan ganiron ang tibuok hunasan.
18 Walay mata sa litob, punaw o buwan-buwan
19 Nga imong matumban o mahilaktawan.
20 Gani kinahanglan dili ka makamugna og kisaw
21 Kay sa kahilom ra si inday magpakita o mogimaw.
22 Karon ikaw nagahimas-himas sa kamot ni inday,
23 Gitagamtam ang gugma sa tumang kahayahay.
24 Wala nay laing masulti ang mga tsismusong agukoy
25 Kundili ang pagpasiplat dayon panaghoy.
* * *
Bisag didactic diyutay, alang nako, malampuson kaayo ang maong balak. Dalaygon kaayo ang pagkalalik sa konsepto sa pagpangulitawo ngadto sa pagpangihas. Ang parallelismo hugot kaayo gikan sa sugod hangtod sa katapusan – ang hunasan kay sama sa dughan; ang pagsikop og kinhason ngadto sa paghiram sa kamot sa minahal; ang ganid nga pagpanginhas ngadto sa katakos sa pagpangulitawo; ang kinaiya sa babaye nga maitandi sa kinaiya sa mga mananap sa dagat.
Tuod man, ang nakahatag og kalamposan aning balaka kay ang lig-on nga pagkagamit sa controlling metaphor. Dinhi atong mapanid-an ang ka suhito sa tagsulat ngadto sa kinabuhing dagat – nga nakahibaw gayud siya sa iyang gipamulong ug sa implikasyon sa iyang nalitok nga imahe.
Tan-awa pananglit nang pagtandi niya sa konsepto sa gugma ngadto sa pasayan (LINYA 10-12 sa bag-ong bersyon). Alang sa tigbasa nga walay kasayuran sa pagpanginhas, buot nakong hisgotan nga ang pasayan lisod kaayong dakpon kay kusog kaayo kining moiktin – intawon, grabe kini ka alisto molukso-lukso imabaw sa lim-awng tubig ugaling makamatikod kini og peligro. Para nako, precise kaayo kini nga hulagway sa usa ka ulitawong gasunod-sunod sa iyang gipanguyaban nga di buot magpadakop.
Obserbahi nga ang paghingalan diay sa mga mananap sa dagat aning balaka kay wala lamang mohatag og local color o mosilbing dekorasyon, apan milihok usab kini isip device sa pagpadayag. Nalingaw kaayo ko maghunahuna sa katapusang duha ka linya diin ang paghubit sa agukoy isip usa ka tsismuso – “mga tsismusong agukoy” – kay gamhanang militok og duha ka butang: ang literal nga mga agukoy nga mora tuod og mga tsismuso kung makit-an nimong magpundok gawas sa ilang isig ka lungag; ug ang mga tsismuso nga kung magtapok kay mora pud og mga agukoy. Grabe ka seamless dinhi ang ambiguation tali sa duha ka kalibutan – sa mananap ug sa tawo.
Kay ang tuno sa balak kay mi-border man sa flippancy, maong mapasaylo ra nako – ug andam ra pud nakong dawaton – ang pipila niini ka “cheesy” nga mga linya. Pananglit, ang paghisgot nga ang “kidhat” ra diay ang ig-anan ni inday (LINYA 14) – kay morag nipataphaw sa karakter ni inday, bisan pa man og tinuod nga adunay magbinhod ang dughan kung ugaling kidhatan. Ang LINYA 22-23 kay medyo corny sab paminawon – morag bidli nga sangputanan sa gugma ang description nga “tumang kahayahay”. Ug kung duna may paagi ang tagsulat nga madoktoran ning mga linyaha, moingon ko nga usa ni ka kinanindotan nga balak sa gugma nga akong nabasahan.
* * *
PAUTOT: Sukad karon, ang tanang balak nga akong tukion kay tagaan nako og grado. Agdahon pud nako ang kaubang panelista sa pagbuhat niini sa ilang pagatukion unya puhon nga balak, apan dili hinuon kini obligasyon. Kung ampay gani kaayo nako ang balak, di ko moikog og hatag og perpektong puntos – i-represtar nako sa napulo ka star.
3 Bitbit anang karaang sakab ug sapang
4 Gipaningot ka og gukod sa kasag
5 Ug nailad ka pa sa umang.
6 Hinayhinay nimong hiramon
7 Ang mga hilumon nga kinhason
8 Sa hunahunang daw kamot
9 Ni indayng mauwawon.
10 Sa paningkamot nga ikaw makasikop
11 Sa gugmang sama sa pasayan,
12 Sunod-sunuron nimo hangtod madakpan.
13 Dayon pahiyom, nalipay
14 Kay sa imong kidhat ra diay nadani si inday.
15 Ang pagpanginhas parehas gayud
16 Sa pagpangulitawo sa usa ka dalaga
17 Kinahanglan ganiron ang tibuok hunasan.
18 Walay mata sa litob, punaw o buwan-buwan
19 Nga imong matumban o mahilaktawan.
20 Gani kinahanglan dili ka makamugna og kisaw
21 Kay sa kahilom ra si inday magpakita o mogimaw.
22 Karon ikaw nagahimas-himas sa kamot ni inday,
23 Gitagamtam ang gugma sa tumang kahayahay.
24 Wala nay laing masulti ang mga tsismusong agukoy
25 Kundili ang pagpasiplat dayon panaghoy.
* * *
Bisag didactic diyutay, alang nako, malampuson kaayo ang maong balak. Dalaygon kaayo ang pagkalalik sa konsepto sa pagpangulitawo ngadto sa pagpangihas. Ang parallelismo hugot kaayo gikan sa sugod hangtod sa katapusan – ang hunasan kay sama sa dughan; ang pagsikop og kinhason ngadto sa paghiram sa kamot sa minahal; ang ganid nga pagpanginhas ngadto sa katakos sa pagpangulitawo; ang kinaiya sa babaye nga maitandi sa kinaiya sa mga mananap sa dagat.Tuod man, ang nakahatag og kalamposan aning balaka kay ang lig-on nga pagkagamit sa controlling metaphor. Dinhi atong mapanid-an ang ka suhito sa tagsulat ngadto sa kinabuhing dagat – nga nakahibaw gayud siya sa iyang gipamulong ug sa implikasyon sa iyang nalitok nga imahe.
Tan-awa pananglit nang pagtandi niya sa konsepto sa gugma ngadto sa pasayan (LINYA 10-12 sa bag-ong bersyon). Alang sa tigbasa nga walay kasayuran sa pagpanginhas, buot nakong hisgotan nga ang pasayan lisod kaayong dakpon kay kusog kaayo kining moiktin – intawon, grabe kini ka alisto molukso-lukso imabaw sa lim-awng tubig ugaling makamatikod kini og peligro. Para nako, precise kaayo kini nga hulagway sa usa ka ulitawong gasunod-sunod sa iyang gipanguyaban nga di buot magpadakop.
Obserbahi nga ang paghingalan diay sa mga mananap sa dagat aning balaka kay wala lamang mohatag og local color o mosilbing dekorasyon, apan milihok usab kini isip device sa pagpadayag. Nalingaw kaayo ko maghunahuna sa katapusang duha ka linya diin ang paghubit sa agukoy isip usa ka tsismuso – “mga tsismusong agukoy” – kay gamhanang militok og duha ka butang: ang literal nga mga agukoy nga mora tuod og mga tsismuso kung makit-an nimong magpundok gawas sa ilang isig ka lungag; ug ang mga tsismuso nga kung magtapok kay mora pud og mga agukoy. Grabe ka seamless dinhi ang ambiguation tali sa duha ka kalibutan – sa mananap ug sa tawo.
Kay ang tuno sa balak kay mi-border man sa flippancy, maong mapasaylo ra nako – ug andam ra pud nakong dawaton – ang pipila niini ka “cheesy” nga mga linya. Pananglit, ang paghisgot nga ang “kidhat” ra diay ang ig-anan ni inday (LINYA 14) – kay morag nipataphaw sa karakter ni inday, bisan pa man og tinuod nga adunay magbinhod ang dughan kung ugaling kidhatan. Ang LINYA 22-23 kay medyo corny sab paminawon – morag bidli nga sangputanan sa gugma ang description nga “tumang kahayahay”. Ug kung duna may paagi ang tagsulat nga madoktoran ning mga linyaha, moingon ko nga usa ni ka kinanindotan nga balak sa gugma nga akong nabasahan.
* * *
PAUTOT: Sukad karon, ang tanang balak nga akong tukion kay tagaan nako og grado. Agdahon pud nako ang kaubang panelista sa pagbuhat niini sa ilang pagatukion unya puhon nga balak, apan dili hinuon kini obligasyon. Kung ampay gani kaayo nako ang balak, di ko moikog og hatag og perpektong puntos – i-represtar nako sa napulo ka star.
Bweno, aniay grado nako aning balaka:
sa akong tan-aw sa balak, morag gihungit ra sad kaayo. mas nindot tingali kon gamayng hint lang ang gibutang nga ang pagpanginhas nga gihisgotan maoy pagpanag-ing sa pagpanguyab. sa laing bahin, kon manginhas gani, dili gyod magdalag sapang. ang sapang magamit lang kon manggantaaw. unsa kaha intawoy hitsura sa pasayan kon maigo sa sapang, no? ang pasayan sab dili gyod maoy tuyo sa pagpanginhas. ang pasayon makuha pinaagi sa pagpanulo. ang sakab hinuon maoy sibo sa pagpanulo. busa, i would suggest nga "pagpanulo" ang himoong ulohan kon pananglit i-assert gyod sa magbabalak nga ang gugma ikapanag-ing sa pasayan. apan kay hunasan man ang metapora ning balaka, nan, bahala na ang magbabalak nga morebisar niining iyang mugna.
ReplyDeletei would suggest that lines 14 and 15 nga tangtangon na lang gyod. ngano? ang lines 1 and 2 nagsulti na sab og ingon ini. apan kon tuyo niya nga gahom sa aliterasyon, well, mahimo ra gihapon ipabilin pero maayo na lang sad nuon nga himoon na lang gyong laing estropa aron makita nga dili bunga sa kadanghag ang tanan.
pero makita sad nato nga may kabatid na ang nagsulat niini. kon akoy pagradohon, pito ka bituon!
wa kaayo koy problema sa sapang, bay omar. sa akong bahin, kung manginhas ko, pirme kong magdala og sapang (gawas nga may gitakin ko nga sundang o gabitbit ba ron og sabay). ang sapang mas maayo gamiton kung makakita ka og gapasan o bantol (o unsa pa nang matang sa isda nga grabe ka tunukon ug lala) kay inig ka tusok sa sapang, diretso ra nakong masyumoy sa bukag. ug duna pud usahay masaag nga pagi sa balirong nga mas epektibong sapangon, nungka tigbason og sundang o kaha sabayon. ang sapang gamiton pud nako isip baston sa pag-navigate sa hunasan o pagbalising ba ron sa mamareglahayng tuyom.
ReplyDeletemahitungod sa pasayan, tinuod nga ang pasayan mogimaw o mahikit-an ra inig ka gabii. pero, ang "pagpanulo" man tingali kay "pagpanginhas" ra gihapon. ang deperensya lang tingali sa duha kay ang pagdala og sulo -- maong natawag kini nga "pagpanulo". sa akong pagsabot, morag generic ang pagpanginhas ug more specific ang pagpanulo (kay mahibo ra man inig ka gabii). duna puy higayon nga ang hunas mahitabo padulong kilom-kilom hangtod gabii, maong ang mga manginhasay kay magdala daan og mga sulo.
Morag nakumot na may ni Adonis ug Omar ang angay kumoton aning balaka, poreso mohatag na lang kog reference sa atong poetic canon nga medyo may kalabotan sa atong gihisgotan.
ReplyDeleteSa Sugboanong Balak/Cebuano Poetry anthology sa Cebuano Studies Center, dihay balak ni Brigido Alfar nga bahin sa panginhas. Kahinumdom ko kay akoy naghubad adto. Mas limpyo tong pagkasulat, pero mas labaw tong didactic kay if I remember right (wa man god koy kopya sa libro diri nako karon), iya mang gitandi ang panginhas sa Kinabuhi mismo. Lain sab nga kalainan: ang speaker adtong balaka kay morag tigulang nga daghan nang pag-antos nga naagian, samtang ang speaker aning balaka morag batan-on pa, mao nga mahilig pag kuot-kuot. (Mahimog ang speaker kay ang tigkuot o ang kuotanan, although—even discounting the identity of the author—I must say nga naay pagka-feminine ang tone sa balak.)
Matawag nig fully-realized poem, in spite of the flaws which are more technical than intrinsic. Pero ayaw lang kong pagradoha kay maglisod ko—in the context of my big-bang poetics the number I’ll assign can only be arbitrary, gratuitous, unwarranted, unfair, frivolous, counterproductive.
Himas sa "Pagpanginhas" -- Unang Latos:
ReplyDeleteANGKUNON -- (Linya-1) Nag-angkla ang panitik sa Binisaya sa gamotpulong (rootword), nga usahay hitapoag langgikit (affix). Sa panitik sa Binisaya, kon unsay espeling sa gamotpulong, kini magpabilin bisan pag dunay langgikit. Ug ang langgikit usab magpabilin sa iyang pagka mao-- dili mangausab ni magausab ang panitik. Karon, klaro nga ANGKON ang gamot sa atong subject nga pulong, nga gilanggikitan og ON. Sa lagda sa pagtitik sa mga gamotpulong, kini nagkanayon: U ang gamiton sa una ug sulod (in) nga silaba, samtang ang O sa kataposang silaba sa mga pulong nga giisip nga lumad Binisaya (laing estorya na sad sa mga pulong hinulaman). Nan, ANGKON ang husto (dili ANGKUN+ON) kay anaa man sa kataposang silaba ang "KON" sa pulong ANGKON.
APOSTROPE sa "INDAY'NG -- (Linya-2) Sa Binisaya, giwagtang na ang paggamit og apostrope sa mga contracted word. Ang rason mao nga walay consistency ug makasagabal na kaayo sa panan-aw. Hilabihang daghana man god ang contraction sa atong Binisaya, mao nga lisod kaayo pag-consistent ug makahugaw sa sinulat ang daghang apostrope. Tan-awa, nganong wala man butangig apostrope ang NIMONG (Linya-5) ug ang HUNAHUNANG (L-7) nga pareho ra man na silang contracted with "ng" (or nga).
HILUMON -- (L-6) Samang kahimtanga sa ANGKON nga diin HILOM ang gamot plus ulhinggikit (suffix) nga ON. Dili gyod usbon ang espeling sa gamot. Lahi ang Binisaya sa Tinagalog. Ang tuyo, aron magpabilin ang kailhanan (identity) sa gamot, mahinulaman man kini o lumad nga pulong. Dili rasonable nga usbon nato ang espeling sa gamot tungod lang kay gilanggikitan na. Pasagdan ta lang ang Tagalog sa ilang gituohan, apan dili ta moawat kay naa tay atoa nga yunik ug duol-duol sa tinuod.
Labtik sa Panitik -- Ikaduhang Latos:
ReplyDeleteHUNA-HUNANG -- (L-7) Walay haypen ang "hunahuna" (rason gikapasabot na ni AGD).
KAGUSTOHAN ang husto, dili KAGUSTUHAN (L-9)
SUNOD-SUNURON -- (L-11) Sakto unta nga may haypen, kay nagpasabot nga giila ang pulong SUNOD nga usa ka gamot. Apan nganong gi-U na man ang SUNU(ron)? Mao ganing gihaypenan kay nagpasabot repeated root, unsaon na pagka-repeat ana nga giusab na man? Ang sakto unta, SUNOD_SUNORON (ang D mailisan og R usahay: KAGOD--KAGORAN, BUWAD-- BUWARON). Ang dakong papel sa haypen niini mao ang pagpaila nga gamot nga gisubli lang paglitok ang pulong, ug usab maoy nag-justify sa O sa SUNOD nga nahimutang na sa sulod nga silaba gumikan sa pagsublig litok.
GAYOD ang sakto, dili GAYUD (L-14). YOD falls as last syllable, nga segun sa lagda "O" ang pagagamiton.
BUWAN-BUWAN -- (L-17). Kining pulonga wala o dili na angay haypenan. Ang rule ani kay "Kon ang repeated rootword gigamit na as proper noun, ang haypen dili na gamiton, sama sa Lapulapu (name of a hero), "tubatuba" (plant). Kon haypenan gani sama ini "tuba-tuba", segurado nang naay hubog kay nagpasabot na man nag tagay-tagay.
UG (L-19) -- Angay timan-an nga preposition ang "OG" samtang conjunction ang “UG”. Hinuon, gatuo ko nga nalibanan (typo) lang ni sa tagsulat. Kay tan-awa, husto man ang pagkagamit niya sa “OG” sa Linya 4: “Gipaningot ka og gukod sa kasag nailad ka pa sa umang”.
INDAY – Husto sab ang nauna nang komento bahin sa pagminolde unta sa unang titik sa Inday. Nganong sa Linya 8 ug 13 gikapital man lagi—-sa ato pa way konsistensi. Nagdanghag ang tagsulat.
Labtik sa Panitik, Ikatulong Latos --
ReplyDeleteMUGIMAW – (L-20) Ang MU sa pulong “mugimaw”, sayop sab (MO ang sakto). Kining MO god usa man ka prefix nga berbo: MO+KAON, MO+TUWAD, MO+LANTAW, MO+GIMAW. Timan-an sab nato (as explained earlier) nga ang mga langgikit (affix) permanente na ang espeling, dili magausab-usab. Mao usab ang gamotpulong, magpabilin ang orihinal nga panitik bisan pag langgikitan na. Mao gani nga gitawag sab ni sa uban og “base” kay nia ibase ang tanan. Ang baseword kun rootword maoy basehan, kini sab maoy iphon segun sa mga silaba kon asa dapit angay ipahimutang ang “U” ug “O”. Ug pinaagi gihapon aning ‘base’, madeterminar sad nato kon hinulaman ba o dili ang pulong. Ug walay prefix nga MU, sama nga wala say infix nga pinaresan og titik “O”.
TSISMUSONG – (L-23) Ang TSISMOSO usa ka hinulamang pulong (Sp. chismoso), nga diin ang Lagda nag-ingon nga dili usbon ang vowel sa mga pulong hinulaman—ang consonant ray ilisan. Ambot maimadyin ba ninyo kon usbon tuod nato ang ELEPANTE (elephant) ngadto sa ILIPANTI, ang COLOR himoon natong KULOR o kaha KULUR, ILIMINTARYA, ubp. Lagmit makurat ta, di ba? Lisod sabton ug lagmit dili na gyod masabtan. Mao nga kon unsay komun nga kombensiyon, angay gyod natong tamdan. Angay sab nga magsusi ug motamod ta sa mga paagi nga nahimo nang tradisyon. Kining prinsipyo god sa espeling sa Binisaya nga akong gihisgotan hagbay pa kaayo ni, ug gipraktis sa daghang karaang magsusulat.
KUNDILI – (L-24). Kining pulonga usa ka contracted form gikan sa KON ug DILI. Kini sa akong apas-apas, gihimong oneword sa unang mga magsusulat aron paghimo og kalahian sa ordinaryo nga KON DILI tali sa KONDILI nga usa ka conjunction. Apan dili U o dili mausab ang espeling kay duna may lagda nga “kon ang duha o kapin ka pulong pagatapoon aron pagmugna og bag-ong pulong, angayng ipabilin ang kailhanan sa duha ka pulong— buot ipasabot, dili usbon kutob sa mahimo ang orihinal nga espeling. Mao nga sa pagmugna nato sa pulong TANGKILEPONO para sa cellphone, masiplatan pa nato ang TANGKIL ug TELEPONO nga gihimong usa — GIHIUSA.
DepEd Order -- Gibandilyo na ang bag-ong kamandoan Sec. Lapus sa DepEd nga nagsugo sa paggamit na isip MI (medium of instruction) sa inahang dila sa mga magtutuon sugod sa unang ang-ang (pre-school) hangtod na sa grade 3, labing menos. Sa ato pa, itudlo o gamiton na sa pagtudlo ang Binisaya sa mga eskuylahan. Ug kini sugdan na pagpatuman karon Hunyo 2010. Ang pangutana, unsa man kahang matanga sa pagpanudlo. Unsay ortograpiyang sagopon diha sa pagtudlo? Kon uroy may batang mosumbalik pagpangutana sa magtutudlo, kon nganong kini ug kana ang espeling, tubagon ba lang nga "base sa instinct" mao nga kanay husto nga espeling.
ReplyDeleteKahinumdoman niadtong kombensiyon sa BATHALAD adtong Enero nga si Dr. Nolasco mipasidaan na niini. Nga niya pa, haduol na ang katumanan sa gisinggit natong MLE kun multi-lingual education. Ug busa, kinahanglang magkahiusa na ta sa usa lang ka estandard nga ortograpiya aron makiangayon ang pagpanudlo. Naa na unta tay daghang diksiyonaryo, apan unsaon man sad nato paggamit niana nga ang diksiyonaryo mismo dili man standard -- kada diksiyonaryo lahi-lahi mag baroganan. Hinaot unta ato ning hinuktokan. Salamat.