Sa Babayeng Gikaibgan

ni Kevin Lagunda

1     Wa kadagan ang mga singot
2     Sa dihang nitapot ug nilikos
3     Ang mga tutok nimo.

4     Ang ilang tinan-awan mga bato
5     Nga nakapandol nimo.

6     Bisag napangos ka na, gisunod-sunod
7     Gihapon ka nila. Hangtod naumod ka.
8     Apan di ko sama nila. Akong subayon ang tunob
9     Sa pinitik sa imong kasingkasing.
10    Bahala nag sa unahan ako ang masukamod.



KOMENTARYO NI BAMBI BELTRAN

Sa titulo pa lang daan, kining balaka gahatag na dayon sa akong hunahuna nga kini mahitungod sa gugma. Ug tungod lagi kay ang gugma mao man ang pinakainila nga bakho sa mga magbabalak sa tibuok kalibutan, moresulta kini sa paghunahuna nga: “Gugma na pud.”

Busa, mas maayo kung adunay kalainan ang garay sa manunulat nga molahi sa laing mga balak kabahin og gugma.

Tuod man, lahi ang garay aning balaka sa gugma kay singot man nga nagdagan ang iyang primerong gilitok nga napugngan sa mga tutok nga nitapot ug nilikos sa babaye. Sa pagpadayon sa balak, nahimong bato kining mga tutok nga maoy nakapandol, nakapangos ug nakapaumod sa babayeng gikaibgan. Dinhing bahina, ni-shift ang tono sa manunulat. Matud pa niya lahi siya sa uban – kay subayon niya ang matag pinitik sa kasingkasing bisan pa man og siya ang masukamod.

Ang tingog dinhi gikan sa usa ka lalaki nga naibog sa usa ka babaye. Adunay uban nga kalalakin-an nga naibog usab sa susamang babaye. Abtik kini sila ug dili ligdong ang ilang tinguha kay makapandol ug makapangos man. Nalingaw ko dinhi kay medyo surreal ning bahina sa balak. Ang tutok kuno nakapaundang sa singot unya nilikos sa babaye pagkahuman nahimong bato nga balakid sa dalan niya. Masabtan dinhi nga ang babayeng gikaibgan nadala sa mga engganyo sa laing mga lalaki. Adunay distansya ang manunulat sa gaunang pito ka linya ug daw nagtan-aw lang siya sa panghitabo ug naghunahuna nga: “Da, mirisi, nagpatonto ka, di naumod ka lagi.” Apan sa katapusang tulo ka linya sa balak, nausab ang iyang tono.

Ang akong balatian maoy primerong gihikap aning balaka. Apan pahimangno usab siya sa mga kababayen-an nga dili magpadala sa mga tutok (flattery man siguro ang buot ipaibot ani). Bogo sab ning bayhana kay napandol na (nailad sa gugma?), nagpadayon pa gihapon hangtod napangos (namabdos?) hangtod pa gyud naumod (gibiyaan?). Kini nga progression, maayong pagkahan-ay sa manunulat.

Aduna say elemento nga sarcasm dinhi nga ambot ug tinuyo ba – o ako ra nang pangagpas. Apan kini pud mismo ang mihatag sa balak og katinuoran. Usab, tungod niini nga tono, nakahunahuna ko nga usa kini ka unrequited love, o kung dili ba “wala makaingon” nga klase sa gugma.

Ang ganahan nako niiini nga balak kay dili pinugos, ug lahi siya sa naandan nga mga Sugbuanong balak bahin sa gugma nga mohalad sa bituon ug langit sa usa ka ligdong nga babaye. Kay dinhi, wala man niya gi-bazooka ang mga bato sa atubangan sa babaye ug dili na man usab ligdong ang naumod intawon nga babaye.

Kabahin sa mga pulong nga gigamit sa manunulat, redundant na ang tinan-awan (LINYA 5) kay ang “tutok” (tinan-awan sa tutok) man ang gihisgotan. Busa mahimo siguro kining ilisan sa pulong nga “kalayo” aron mo-rhyme sa “bato” ug “nimo”. Ang kalayo usab magdala man sa connotation nga init ug kuyaw nga mokatay ug makapaugdaw sa tanan. Mao kini ang resulta:

Wa kadagan ang mga singot
Sa dihang nitapot ug nilikos
Ang mga tutok nimo.

Ang ilang kalayo mga bato
Nga nakapandol nimo.

Sa kinatibuk-an, nitaas ang akong kibot aning balaka. Simple, dili pretentious ug matinud-anon.

Pagpanginhas

ni Nancy Garcia Noel

1    Imong angkunon ang hunasan
2    Sama sa pag-angkon nimo sa kang inday’ng dughan
3    Dala anang karaang sakab ug sapang
4    Gipaningot ka og gukod sa kasag nailad ka pa sa umang
5    Hinay-hinay nimong hiramon
6    Ang mga hilumon nga kinhason
7    Sa huna-hunang daw kamot
8    Ni Inday’ng mauwawon
9    Sa kagustuhan nga ikaw makasikop
10   Sa gugmang sama sa pasayan
11   Sunod-sunuron nimo hangtud madakpan
12   Dayon pahiyom, nalipay
13   Kay sa imong kidhat ra diay nadani si Inday
14   Ang pagpanginhas pareha gayud
15   Sa pagpangulitawo nimo sa usa ka dalaga
16   Kinahanglan ganiron nimo ang tibuok hunasan
17   Walay mata sa litob, punaw ug buwan-buwan
18   Nga imong matumban o mahilaktawan
19   Gani kinahanglan dili ka makamugna ug kisaw
20   Kay sa kahilom ra si inday magpakita ug mugimaw
21   Karon ikaw nagahimas-himas sa kamot ni inday
22   Gitagamtam ang gugma sa tumang kahayahay
23   Wala nay laing masulti ang mga tsismusong agukoy
24   Kundili ang pagpasiplat dayon panaghoy.

KOMENTARYO NI ADONIS DURADO

Unahon nato og sabay ang mga teknikal nga isyu sa di pa nato hiram-hiramon ang mga butang nga nagpahipi o gipangsipitan sa balak. Ug mao niy akong mga nakit-an nga inconsistency:

1. PUNCTUATION – Sa sinugdanan, wala kini mogamit og punctuation, apan pag-abot dapit sa tunga-tunga takulahawng mipughit kini og comma (LINYA 12 ug 17), dayon tuldok (LINYA 24). Gawasnon ang usa ka magsusulat sa dili paggamit og punctuation, pero kinahanglan siguro nga adunay rasun ug makaesplikar mismo ang tagsulat nganong iya kining giabandona. Ug kung akoy pabut-on, butangan kini nako og hustong punctuation.

2. PAGTAKDO SA DUHA KA PULONG – Migamit og apostrophe dihang gitakdo ang “inday” ug “nga” – sa pulong nga “inday’ng” (LINYA 2 ug 8), apan ang ubang mga tinakdong pulong kay wala. Siguro tangtangon na lang ning apostrophe aron ma-consistent sa ubang mga pulong. Kay ugaling mohukom ang tagsulat og gamit sa apostrophe, ang ubang pulong kay kinahanglan pud og apostrophe – sama pananglit sa “imong” (LINYA 1) nga suwaton unta kini isip “imo’ng” (tinakdo sa “imo” ug “nga”). Dugang pagpalawom mabasahan dinhi -- pindota ni.

3. CAPITALIZATION – Ang pulong nga “inday” kay gi-capitalized (LINYA 8 ug 13) apan ang uban wala (LINYA 2 ug 21). Ugaling isipon ni sa tagsulat isip proper noun, kinahanglan i-capitalize na lang siguro ang tanan. Otherwise, pwede pud nga puro lower case ang tanan.


* * *

Ug may nakita pud kong angay sapangunon, ginagmayng butang nga milubog sa lim-aw. Hisayring ang mosunod kay tratahon sa tagsulat nga mga sugyot lamang gikan sa kritiko ug dili gayud isyu sa kasaypanan nga naa diha mismo sa balak. Buot pasabot, indulhensya ra ning mga mosunod nga punto gikan sa kritikong hilabtanon.☺

1. LINE BREAK – Aning bahina, wala koy problema sa linya nga dili tupong, apan dunay mga linya nga mas maayong buk-on aron mas tin-aw ug dili bug-at sabton – sama pananglit sa LINYA 4, nga ang “ug nailad ka pa sa umang” kay pwede rang ipakanaog ngadto sa laing linya. Angayan diay hinumduman nga ang line break kay usa ka elemento sa versification. Busa kinahanglan conscious o may kaamgohan ang tagsulat nganong ingon niana ang iyang pagkaputol sa matag linya sa tibuok balak. Tungod ang line break kay posibleng gamiton sa tagsulat isip paagi sa pagpakita sa tinguhang porma o epekto sa pagbasa – aron makamugna og cadence, caesura, o enjambment.

2. ESPELING – “Hangtod” imbis na “hangtud” (LINYA 11) ug “mogimaw” imbis na “muginaw” (LINYA 20). Kung maglibog ka unsay hustong espeling, konsultaha ni nga website – binisaya.com.

3. HYPENATION – Din-a kinahanglan og hypen ang pulong nga “hunahuna” (LINYA 7). Ang hypen gamiton lang kung ang gidobleteng pulong kay gama sa pulong-ugat (root word). Busa, husto nga naay hypen ang “sapa-sapa” (kay pulong-ugat man ang “sapa”) o “paghimas-himas” (tungod sa “himas”). Apan sayop ang pagsulat og “bit-bit” isip hyphenated gumikan wala may pulong nga “bit”, o kaha “huna” alang sa “hunahuna”.

4. TUKMANG PULONG – Sigun pang Coleridge: Poetry is the best words in their best order. Kung tugutan ang akong pagkahilabtanon, isugyot nakong pang-ilisan ang mosunod nga mga pulong:

* “Bitbit” imbis na “dala” (LINYA 3): Mas concrete ang “bitbit” ug mas descriptive – nga gikuptan gyud sa kamot ang sakab ug sapang – samtang ang “dala” kay medyo generic hunahunaon.

* “Paningkamot” imbis “kagustohan” (LINYA 9): Ambot lang, pero morag kuwangan ra ko og pwersa sa pulong nga “kagustohan”. Kung sa suka pa ni, kuwang og dugang kaaslumon. Tan-awa ang duwa sa pulong nga “paningkamot” kung itugbang ugaling sa pulong nga “makasikop” – dili ba may nagpahiping “kamot” sa pulong nga “paningkamot”? Laing pulong nga pwede gamiton dinhi kay ang “tinguha”.

* Mas gamiton nako ang “parehas” kaysa “pareha” (LINYA 14) aron mosagitsit kini sa pulong nga “pagpanginhas”.

* Mas maayo ang “o” imbis na “ug” (LINYA 17) aron medyo open-ended. Definite ra kaayo ang “ug” – nga kini ra gyung tulo ka kinhason ang dili matumban. Apan kung moingon ka nga “litob, punaw o buwan-buwan”, nahimo kining inclusive sa uban pang kinhason nga wa hinganli sa balak.

Kung atong ipahamtang ang gipanghisgutang mga sugyot, mao niy mahimong dagan sa balak:

1     Imong angkunon ang hunasan

2     Sama sa pag-angkon sa kang indayng dughan.
3     Bitbit anang karaang sakab ug sapang
4     Gipaningot ka og gukod sa kasag
5     Ug nailad ka pa sa umang.
6     Hinayhinay nimong hiramon
7     Ang mga hilumon nga kinhason
8     Sa hunahunang daw kamot
9     Ni indayng mauwawon.
10    Sa paningkamot nga ikaw makasikop
11    Sa gugmang sama sa pasayan,
12    Sunod-sunuron nimo hangtod madakpan.
13    Dayon pahiyom, nalipay
14    Kay sa imong kidhat ra diay nadani si inday.
15    Ang pagpanginhas parehas gayud
16    Sa pagpangulitawo sa usa ka dalaga
17    Kinahanglan ganiron ang tibuok hunasan.
18    Walay mata sa litob, punaw o buwan-buwan
19    Nga imong matumban o mahilaktawan.
20    Gani kinahanglan dili ka makamugna og kisaw
21    Kay sa kahilom ra si inday magpakita o mogimaw.
22    Karon ikaw nagahimas-himas sa kamot ni inday,
23    Gitagamtam ang gugma sa tumang kahayahay.
24    Wala nay laing masulti ang mga tsismusong agukoy
25    Kundili ang pagpasiplat dayon panaghoy.


* * *

Bisag didactic diyutay, alang nako, malampuson kaayo ang maong balak. Dalaygon kaayo ang pagkalalik sa konsepto sa pagpangulitawo ngadto sa pagpangihas. Ang parallelismo hugot kaayo gikan sa sugod hangtod sa katapusan – ang hunasan kay sama sa dughan; ang pagsikop og kinhason ngadto sa paghiram sa kamot sa minahal; ang ganid nga pagpanginhas ngadto sa katakos sa pagpangulitawo; ang kinaiya sa babaye nga maitandi sa kinaiya sa mga mananap sa dagat.

Tuod man, ang nakahatag og kalamposan aning balaka kay ang lig-on nga pagkagamit sa controlling metaphor. Dinhi atong mapanid-an ang ka suhito sa tagsulat ngadto sa kinabuhing dagat – nga nakahibaw gayud siya sa iyang gipamulong ug sa implikasyon sa iyang nalitok nga imahe.

Tan-awa pananglit nang pagtandi niya sa konsepto sa gugma ngadto sa pasayan (LINYA 10-12 sa bag-ong bersyon). Alang sa tigbasa nga walay kasayuran sa pagpanginhas, buot nakong hisgotan nga ang pasayan lisod kaayong dakpon kay kusog kaayo kining moiktin – intawon, grabe kini ka alisto molukso-lukso imabaw sa lim-awng tubig ugaling makamatikod kini og peligro. Para nako, precise kaayo kini nga hulagway sa usa ka ulitawong gasunod-sunod sa iyang gipanguyaban nga di buot magpadakop.

Obserbahi nga ang paghingalan diay sa mga mananap sa dagat aning balaka kay wala lamang mohatag og local color o mosilbing dekorasyon, apan milihok usab kini isip device sa pagpadayag. Nalingaw kaayo ko maghunahuna sa katapusang duha ka linya diin ang paghubit sa agukoy isip usa ka tsismuso – “mga tsismusong agukoy” – kay gamhanang militok og duha ka butang: ang literal nga mga agukoy nga mora tuod og mga tsismuso kung makit-an nimong magpundok gawas sa ilang isig ka lungag; ug ang mga tsismuso nga kung magtapok kay mora pud og mga agukoy. Grabe ka seamless dinhi ang ambiguation tali sa duha ka kalibutan – sa mananap ug sa tawo.

Kay ang tuno sa balak kay mi-border man sa flippancy, maong mapasaylo ra nako – ug andam ra pud nakong dawaton – ang pipila niini ka “cheesy” nga mga linya. Pananglit, ang paghisgot nga ang “kidhat” ra diay ang ig-anan ni inday (LINYA 14) – kay morag nipataphaw sa karakter ni inday, bisan pa man og tinuod nga adunay magbinhod ang dughan kung ugaling kidhatan. Ang LINYA 22-23 kay medyo corny sab paminawon – morag bidli nga sangputanan sa gugma ang description nga “tumang kahayahay”. Ug kung duna may paagi ang tagsulat nga madoktoran ning mga linyaha, moingon ko nga usa ni ka kinanindotan nga balak sa gugma nga akong nabasahan.


* * *

PAUTOT: Sukad karon, ang tanang balak nga akong tukion kay tagaan nako og grado. Agdahon pud nako ang kaubang panelista sa pagbuhat niini sa ilang pagatukion unya puhon nga balak, apan dili hinuon kini obligasyon. Kung ampay gani kaayo nako ang balak, di ko moikog og hatag og perpektong puntos – i-represtar nako sa napulo ka star. 

Bweno, aniay grado nako aning balaka:

Kauhaw

ni Marjohn Presbitero

1    Ang bidlisiw sa adlaw
2    sa kabuntagan maaninaw,
3    ug sa kalit lang nahanaw,
4    ang kahayag sa panan-aw.

5    Kalangitan nidag-um,
6    dampog nahimong itom,
7    timailhan sa ulan,
8    nagbahibalo ng daan.

9    Makusog na lanog,
10   Sa namungot na dugdog.
11   Tingog na naglagapak,
12   sa maisugon na kilat.

13   Talisik na nagbagsik,
14   inanay'ng namisik.
15   Hinay'ng tubig nidagayday
16   Mga tanom sa yuta nalipay.

17   Kauhaw sa nag-ugang yuta,
18   matambalan na unta.
19   Bungat sa init ug huwaw,
20   na gipadangat sa adlaw.

KOMENTARYO NI OMAR KHALID

Sa unang arangkada pa lang daan, tatawng nabulit kining maong mugna sa daghang kasaypanan sa batadila kun gramatika bisag di na lang nato isipon ang daghan sab kaayong sayop sa panitik kun espeling. Sa Binisaya, bantayan nato nga walay pulong nga “na” (LINYA 9, 10, 11, 12, 13, 18, 20) gawas lang sa panuaw kun interjection (Pananglitan: Na, naunsa ba ning balaka, uy!). Wala sad tay pulong nga “kabuntagan” (LINYA 2), “nagbahibalo” (LINYA 8). Angay nato ning estriktohon tungod kay ang balak maoy hatay sa mga pulong ug ang pulong kun pinulongan mao may behikulo sa balak (labing menos, sa kasagarang panabot). Sa laing pagkasulti, dili ta puydeng moapil og lumba sa langoy kon malumos ra gani ta sa usa ka garapong tubig. Ug kon buot man ganing usbon ang kagamitan sa pinulongan, bantayan nga kini nagpauswag kun nagpakita sa dakong posibilidad sa laing kagamitan sa pinulongan (in which, the poem should be), dili ang kasunggat niini. Ang kadanghag dili maoy birtud sa magbabalak. Hinunoa, ang kaigmat ug kabatid sa disiplina sa arte nga iyang gitinguhang sudlan.

Nahisgotan ko kini kay ang magbabalak gidahom nga dili danghag sa iyang pangamot. Sa balak diin ang matag pulong gipahimutang sa pinasahi niining han-ay aron pagpakita og certain effect sa magbabasa, kana kon nagtinguha man gani ang magbabalak sa pagkomunikar sa iyang “pagbati”, “ideya” o kaha “insight” (o unsa pay tawag ini sa ubang eskolar), ang pagmatngon usa ka dakong kalab-oton. Walay kalahian ang magbabalak sa seruhano diin ang matag ugat, atol sa dakong operasyon, giampingan nga dili mohagtos aron dili makahatag og mas dako pa hinuong kadaot inay ikaayo sa balatian nga giantos sa masakiton.

Ari kita sa tinguha ug intensiyon sa balak. Sa una nakong tan-aw, nagtuo ko nga bahin sa pagbati sa kauhaw ang buot pintalon sa imahen sa balak. Ang ulohan nagsugyot kanako sa maong ideya ug busa gipaabot ko nga maoy sangpotanan sa tanan. Sa unang linya, gipakita dayon ta sa posibleng tinubdan sa kauhaw (ang “bidlisiw sa Adlaw”; kadiyot lang, lahi diay tuod ang “adlaw” sa “Adlaw”). Apan gihinayan ra ko sa puwersa sa “bidlisiw”. Ang bidlisiw nagdalit og imahen sa “pagka maamumahong kahayag” ug busa dili sakit sa panit, dili sab makahubas sa laway (kana lagi kon mao kiniy punteriya sa magbabalak) ug busa, dili makamugna sa gibating kauhaw (dinhing bahina, gitugotan ko ang pisikal nga kauhaw). Apan kon kini emosyonal nga kauhaw, nan, tataw kaayong pakyas ang paggamit sa “adlaw” ingong kabuyong metapora pagkab-ot sa epekto sa kauhaw.

Apan kining tanan nahulog lang sad ngadto sa pagka walay pulos tungod kay ang gisugdan pagmugnang tensiyon (nga mao ang kauhaw) gisubhan man lang sad sa linya nga “ug sa kalit lang nahanaw / ang kahayag sa panan-aw”. Dinhing bahina, gisugdan na sad nakog abiabi ang panghunahuna nga “ah, basig dili ni naandang kauhaw”. Apan kining tanan hugtanong gisupak sa misunod nga estropa tungod kay ang mga pulong nga “dampog” (LINYA 6), “dag-om” (LINYA 5), ug “ulan” (LINYA 7) wala man gamita sa metaporikal nga han-ay. Ug busa, mobalik na sad ta paghunahuna nga kini pisikal lang gyod nga kauhaw sa kalikopan, so on and so forth…

Bukagay kaayo ang balak. Morag linung-ag nga sinaktag bahaw. Kon bahaw ang kan-on, mas maayo pag tughongon na lang gyog klaro, tsamporado pa ang gawas. Sa balak, gipangita nato ang sense of adventure o ba kaha ang sense of excitement. Mahimong ma-excite ta sa pagka ordinaryo sa balak. Apan dili gyod ta ma-excite kon kini wala mag-aso sa kalami. (I presume nga gusto tang tanan og lami nga balak, hehe).

Dako pa kaayo kining rebisahonon. Wala gyod koy nakitang depth. Wala koy nakitang hagit sa pagbasa. Busa, walay nahitabo nga balak. Gisulti na tanan sa magbabalak ug wala na siyay gibilin pang mumho nga matila sa magbabasa. Ang nindot nga magbabalak mao kadtong miisip sa iyang mga magbabasa/tigpaminaw as an equal partner in the completeness of the poem. Anaa hinuoy ideya sa usa ka balak. Lamang, wala pa kini masulat sa magbabalak.

I see no pain on the part of the poet. Walay angst. Gisuwat lang niya ang balak for the sake of writing. Wa niya hagita ang iyang kaugalingon pagtugkad sa halawom nga tinugkaran sa iyang kalag aron mahaw-as ang mutya nga nahimong kamatayon sa iyang tanlag. Sa laktod, wala siyay discovery nga napasundayag. Ang iyang gisulat, nahibaw-an na natong tanan. Hinuon, dili man sad ang tanang nahibaw-an na ang wa nay lami hamoy-hamoyon. Naa ni magsumala kon giunsa pagbiste sa magbabalak ang iyang balak aron kini mahimong angayan panahon nga kaslon kini panilaw sa magbabasa. Kon sa jerjer pa, puol sad nang kanunay lang lalaki ang naas ibabaw.

Ang nakaayo lang kay dunay saad nga nagpaabot ining balaka kon kugihan lang usab sa magbabalak. Gani, makigtanon man ang iyang romansa sa kinaiyahan dinhi. Kon daginoton, mahimong maghunahuna tag diyotayng kaigat niini.

Isugyot nako sa magbabalak niini nga hatagan niyag paghinuktok ang drama niyang gipasiugdahan: kining paghangop sa yuta sa nagsingabot nga ulan. Sa tan-aw nako, mao ni ang balak nga wa niya masuwat.

Ang Kagawasan sa Pagkalimtanon

ni Neile Genica Mijares

1     Karon, human sa milabayng kwarenta ka tuig,
2     Sa unang higayon malimtan ni Besing og linya iyang toong kilay.
3     Nawani niya ang lapis sa eyebrow nga nasuksok
4     Ilawm sa mga basiyo sa haplas sa rayuma.
5     Kalit lang di niya matugkad nganung naglingkod siya
6     Atubangan sa samin sa may aparador.
7     Sa tinuod, maong nangunot ang kabang nga kilay ni Besing,
8     Dili niya mahinumduman daw kinsa iyang gipangandaman.
9     Ang iyang gitipigang hulagway sa tawng nisaad mubalik
10     Kwarenta ka tuig nang niagi nihanap sa iyang panumduman
11     Dihang nanambo si Besing sa abog nga samin.


KOMENTARYO NI ADONIS DURADO

Ang kinaiya sa balak halangdon gumikan may kalidad kini nga motutok o molente sa usa ka gamayng butang, unya way tiawng nalitok niini ang dagko ug komplekadong tema sa kinabuhi – diha lang sa pipila ka linya.

Sa partikular nga balak sa imabaw, gamhanang nakapaambit kanato sa kangulngol nga mahiagoman sa tawong gibiyaan ug gahandom nga siya balikan. Kung ato ning palandungan, ang kahapdos niini kay anaa diha sa iyang wala malitok: nga ang saad kay usa ka hawla, ug ang tawong gapaabot kay wala ray kalahian sa usa ka tawong piniriso. Ispoko mo na, kwarenta ka tuig nang gapaabot si Besing ug matag adlaw way hupay ang iyang pagpangandam sa kaugalingon – kanunayng nangarte, gapagwapa, gatatsa sa iyang kilay – hinaot nga inig butho sa iyang minahal makakaplag lang gihapon kinig amor ngadto kaniya.

Apan anang adlawa, mahisayran natong misugod na og tukar ang pagkamalimtanon ni Besing, nakalimot na siyag retoke sa iyang kilay (LINYA 2), ug labaw sa tanan, nakalimot na mismo siya kung kinsay iyang gipangandaman (LINYA 8). Ug dili ba para kanato, sayon rang kat-unon ang paghinumdom, apan lisod kat-unon ang paglimot? Kay lagi, sigun pa sa nobelistang si Anita Brookner: Once it’s known, it can never be unknown. Gawas lang kung mopakyas na mismo ang atong panumduman – ug kung pisikal na nga mokagar ang atong utok o pangisip.

Ang tangkasunon nga tema aning balaka kay anaa sa iyang uluhan – ang “kagawasan” kuno sa pagkalimtanon. Buot ani pasabot, sa dihang nahimo nang limtanon (o giangu-ango) si Besing, nakakaplag na pud diay siya og kagawasan – human sa kwarenta ka tuig nga sentensya sa pagpaabot.

Tingali ang kinadak-ang balor aning balaka, kung ato ning palawman, kay anaa sa gitawag nako og ironic effect of existential melancholia. Hisayring ang “kagawasan” dinhi kay galukdo og ambiguity. Kung suwayan nato kini og lente, ang pangutana: nagpasabot ba nga dihang gawasnon na si Besing kay malipayon siya? Apan dili ba ang iyang “kagawasan” dinhi kay mahimong ingnon nga usa na pud ka hawla sa gingharian sa kasakit? Gumikan ang iyang kagawasan kay usa man lang ka matang sa paglimod – dihang gakunsabo ang katuigan ug ang iyang panumduman. Nan, imadyina ang senaryo kung ugaling mokalit lang og butho ang tawong iyang gipangandaman – kay ang kinabuhi ra ba pwerte gyung watsinanggoha.

Bweno, ibilin nato ning maong komplikasyon sa tigbasa. Ug sa di pa ko malimot, tuguti ko sa paghisgot sa mga butang nga angay retokihon aning balaka. Tataw nga bus-ok na man ning balaka, apan duna lang koy namatikdan nga ginagmayng sapilyahunon. Tulo ka teknikal nga isyu – espeling, grammar, ug pagkahan-ay sa linya o pulong.


* * *

1. ISYU SA ESPELING. “Tuong” imbis na “toong” (LINYA 2) – magsunod gani ang duha ka vowel, gahi nga “o” gyud nang mag-una, busa isulat kini nga “u” imbis na “o” – pananglit: “buot”, “luok”, “tuod”. Ang uban mosulat sa “ginoo” nga doble ang “o”, apan sa akong bahin, suwaton ko kini og “ginuo” gumikan sa maong hisgutanan. Ang epektibo diayng basihan sa espeling kay ang pandungog – busa kung maglibog ka sa espeling, litoka ang maong pulong ug paminawa. Ug ning bahina, kanang sa LINYA 5, “nganong” imbis na “nganung”; ug sa LINYA 9, “mobalik” imbis na “mubalik”.


2. ISYU SA GRAMMAR. Wala magkadimao ang verb usage – gasagol-sagol ang present ug past tense. Ang unang mga linya gasugod og present tense, busa kung ato ning limpyohan aron ma-consistent, mao niy tikdulunon:

LINYA 3: “Mawani” imbis na “nawani”; “misuksok” imbis na “nasuksok”

LINYA 5: “Galingkod” imbis na “naglingkod”

LINYA 7: “Mikunot” imbis na “nangunot”

LINYA 9: “Misaad” imbis na “nisaad”

LINYA 10: “Miagi” imbis na “niagi”; “mihanap” imbis na “nihanap”

LINYA 11: “Mitambo” imbis na “nanambo”


3. ISYU SA PAGKAHAN-AY. Dunay linya nga pwede rang tangtangon, ug may kiwaw sab nga pulong o pulongan (phrase) nga pwede ilisan aron makabaton og katin-awan.

LINYA 1: Alang nako, pwede tangtangon ang tibuok linya. Ang prinsipyo sa “in medias res” nagkanayon nga sugod dayon sa aksyon.
Busa, diretso dayon sa LINYA 2, kay tutal mahisgutan ra bitaw ang temporal description sa LINYA 10.

LINYA 3: “Lapis sa kilay” imbis na “lapis sa eyebrow”. Duda nako nigamit og “eyebrow” dinhi ang tagsulat tungod dili siya ganahan malitok og pag-usab ang pulong nga “kilay” nga nahisgutan sa miaging linya. Duna pay laing Binisaya nga pulong ang kilay, gitawag kinig “ubaob”. Galing lang, morag archaic ra sab ning paminawon. Ug wa sab koy problema kung pananglit iningleson na lang ni – “Nawani niya ang eyebrow liner…”

LINYA 4: OK ra man ang “basiyo”, pero mas haom siguro ang “garapa”. Sa istrikto nga kahulogan, ang buot pasabot sa “basiyo” kay “walay sulod”. Kung makadungog ka og naay moingon nga “Pagkuha didto og basiyo”  –  kung wala ka kahibaw sa context, kinahanglan ni og qualifier  –  kung basiyo ba sa botelya ang gipasabot o basiyo sa lata, garapa, ad infinitum. 

LINYA 6: Medyo di kaayo klaro ang linya – “sa samin sa may parador”. Ang samin ba duol o tupad sa parador o ang samin anaa mismo sa parador? Ug dili kaha “tukador” (dresser) ang mas haom unta dinhi nga pulong?

LINYA 8: Mas tukma ang “kung” imbis na “daw”. Bakikaw sab ang “kinsa iyang” – “kinsay iyang” siguro (isip contraction sa “kinsa ang iyang”)

LINYA 9: Mas haom ang “tinipigang” kaysa “gitipigan”

LINYA 11: Dili kaayo klaro ang pagkahan-ay – mitambo tingali si Besing sa “samin” ug dili sa “abog”. Ang mas haom nga han-ay dinhi kay “Dihang mitambo si Besing sa giabog nga samin” o “… sa samin nga abogon”.


Ang Kagawasan sa Pagkalimtanon

1     Sa unang higayon, malimtan ni Besing og linya iyang tuong kilay.
2     Mawani niya ang lapis sa kilay nga misuksok
3     Ilawom sa mga garapa sa haplas sa rayuma.
4     Kalit lang, di niya matugkad nganong galingkod siya
5     Atubangan sa samin sa tukador.
6     Sa tinuod, maong mikunot ang kabang nga kilay ni Besing
7     Kay dili niya mahinumduman kung kinsay iyang gipangandaman.
8     Ang iyang tinipigang hulagway sa tawng misaad mobalik –
9     Kwarenta ka tuig nang milabay – mihanap sa iyang panumduman,
10     Dihang mitambo si Besing sa giabog nga samin.

Sirkiro

ni Cindy Velasquez


1    Kab-ota ang kalisdanan nga naglutaw-lutaw
2    Kurata ang mga kalimutaw sa mananan-aw

3    Lupad sa duyog sa kulba ug ayaw palamat
4    Kay ang oras baya imong dublihon og inat

5    Kon ikaw masayup tulisan ka sa kagubot
6    Kawatan ka kon ikaw mahagbong kadiyut

7    Apan ang kaguliyang kuyog sa kalampusan
8    Ang paghagbong dili lang salag sa kalingawan
9    Ang tanang pakpak sa sirko tungod sa kakugihan

KOMENTARY NI ADONIS DURADO

LINYA 1: Mas grammatically correct kung “galutaw-lutaw” imbis “naglutaw-lutaw” – present perfect tense imbis na past tense.

LINYA 2: Ang declarative mood sa verb nga “kurata” kay morag kiwaw. Ang mas haom ani nga gamit kay “pakurati” (o “kurati”). I have to underscore nga medyo tricky diyutay ang verb usage sa Cebuano on a declarative sentence. For example, sa verb nga “tahi” – pwede ka kaingon nga “Tahia ra gud ni”, pero “Tahii ra gud ni” kay kiwaw. Ang ikaduhang sentence aron mainsakto kay kinahanglan og object, busa “Tahii ra gud ni siya og karsones” – ug sayop kung moingon ka og “Tahia ra gud ni siya og karsones”. I think this is the case of transitive verb versus intransitive verb. Ug dunay ubay-ubay nga verb sa Cebuano nga medyo sinyalan – sa verb nga sumbag, pwede ka moingon nga “Sumbaga ko” pero dili “Sumbagi ko”; apan sa “patid”, kinahanglan “Patiri siya” ug dili “Patira siya”.

LINYA 5: Medyo libog gamay ang pagkahan-ay. Kung wa ko masayop, ang buot pasabot ani sa tagsulat kay “Kung ikaw masayop, ikaw ang tulisan nga hinungdan sa kagubot.” Kung i-edit nako ni nga dili modugang og pulong, ako rang i-transpose ang subject: “Kung masayop, ikaw ang tulisan sa kagubot”. Itandi kini sa original ug dili ba makamatngon ka sa deperensya – ang “tulisan ka”, nalubong ang subject; samtang sa “ikaw ang tulisan”, mas klaro natong nasabtan nga ang pulong nga “tulisan” kay gigamit isip metaphorical trope sa subject nga “ikaw”. Apan kini siguro ang punto nga mas effective dinhi ang simile nungka metaphor kung gamiton isip trope. Ang kasagaran nga nahibaw-an sa tanan nga mas effective ang metaphor kaysa sa simile – true, but this is partly false. Tungod epektibo ang matag trope depende sa iyang gamit o panginahanglan. Ug dili pwede nga iuran-uran lang pirme ang metaphor. Morag pwersado o naagunto ko dihang kalit nahimong tulisan ang sirkiro sa usa ka pitik. Maong nakapangutana ko nga di ba kaha ni tungod sa paggamit og metaphor imbis na simile? Busa, kung moandar akong pagkahilabtanon, pun-an nako ni og “daw” – “Kung masayop, daw ikaw ang tulisan sa kagubot.”

LINYA 8: Ambot lang, pero kanang “paghagbong” morag kiwaw pud – “pagkahagbong” tingali. Ang “paghagbong” kinahanglan og object – paghagbong og unsa? Whereas kung ang gipasabot dinhi kay ang akto sa paghagbong isip usa ka noun ug usa ka concept, mas husto ang “pagkahagbong”.

LINYA 9: Morag kining katapusang linya kuwang sa paka. Nakasinati man gud ko og kahuyang sa katapusang pulong – “kakugihan”. Mora kog nakahamong og hupas nga chicharon. Ang pulong man gud nga “kakugihan” kay mi-border sa pagka-abstract gawas nga medyo silahis – as a noun and as an adjective – sa iyang usage aning linyaha. Daku kaayo ang akong pagtuo nga makapangita pa og mas haom, mas espiso, mas kongkreto nga pulong ang tagsulat ani. Angay gyud hinumduman nga importante kaayo ang katapusang linya, maong demanding ko aning butanga. Kay kung ang unang linya sa balak tukuyon nimo ang iro, sa katapusang linya ipakita nga kaantigo kang motukoy sa tag-iya sa iro. In other words, super-surprise me.

SUMADA CANTATA: Kursunada nako ning balaka. Tataw nga ang tagsulat nakahibaw gayud sa iyang gilitok. Ang dalaygon sa balak kay ang mga ginagmay insight nga iyang gipasupot (ang termino diay ni tatay thomas stern eliot sa “insight” kay “wit”), sama pananglit sa linya 7 diin gihisgutan sa tagsulat nga ang kaguliyang kuyog kuno sa kalampusan. Ang implication niini nga mosulod ug motan-aw ta og circus aron mangita og thrill – sa higayon nga makakita ta nga morag matapigas pananglit ang usa ka tightrope walker, apil kang mangurog ug manguros bisan pag kahibaw tang naay safety net sa ubos. Ang wala nato hisayri kay usahay atikon og tuyo sa sirkiro ang iyang performance aron maka-solicit og kulba ug hugyaw sa manan-away – kay lagi “ang kagulingang kuyog man sa kalampusan”.

Duna pud koy namatikdan nga Dickinsonian wit dinhi – tan-awa nang linya 4 ug linya 8. Sa nahisgutang duha ka linya kay deceivingly sayon sabton. Kung imo nang palandungan, makamatikod kang giputos kini sa pagkatulukibon. Ang connotation sa linya 4 kay nagpasabot nga kinahanglang mo-double time ang usa ka sirkiro aron dili hiapsan sa aksidente. Ug sa linya 8, brayt kaayo pagkapili ang pulong nga “salag” – tungod sa literal nga kalibutan, nakita nakong nahagbong ang sirkiro sa “safety net”, apan gi-juxtapose kini sa tagsulat ngadto sa “salag” – “ang salag sa kalingawan”.

Taym pa, sa di pa diay ko malimot, nakamatikod diay ko nga ang syllabic count sa siyam ka linya kay 14-15-14-14-14-13-14-14-15. If this is not asking too much, maayo siguro kung tupungon ni sa tagsulat – hingukuan ngadto sa katorse ka silaba matag linya.

Dali

ni Perdama

1     gipukaw ako sa akong damgo
2     sa saba nga kahilum sa balay
3     ang kamingaw nga makapaamgo
4     sa akong kasaypanan daw laylay

5     nibangon ako sa higdaanan
6     unya gilantaw ko ang palibot
7     namatikdan ko ang kahumanan
8     wala'y kasikas, wala'y kagubot

9     di na moabot ang kabuntagon
10    hawan na ang biniyaang langit
11    patay na ang buwan og bitoon
12    giputos og habol sa kangitngit

13    (gipiyong ko akong mga mata
14    natulog ako og nahigmata)

KOMENTARYO NI BUTCH BANDILLO

Kining balaka matawag og kinaraan dili lang tungod kay usa kini ka Shakespearian sonnet. Mas kinaraan dinhi ang mga pulong nga gigamit ug giunsa sila paggamit (pananglit, “kamingaw nga makapaamgo” [linya 3]; “gilantaw ko ang palibot” [linya 6]), ug usab ang pagbati nga gipahungaw.

Nahimuot ko sa perpektong syllabic count sa tanang linya, nga pulos tanlas uyamot morag Johnny Walker Blue. Nasud-ipan lang ko sa linya 4, kay sa akong nahibaw-an ang hagsa sa “laylay”, ang katapusang pulong, naa sa unang “lay”, dili sama sa “balay” sa linya 2, nga maoy girimahan, nga ang hagsa naa sa “lay”, ang katapusang silaba.

Nabikil ko aning linyaha sa lain pang hinungdan. Gawas pa sa budlay nga “laylay”, morag bathetic ang paghisgot og “kasaypanan”. Promising kaayo ang figurative language sa unang duha ka linya, nga dili man tuod unsa kalab-as pero dili pa sab tingali matawag og dubok: ang damgo nga namukaw ug ang alingugngog nga kahilom, ang sound of silence nga nagsiyok sa dunggan.

Pero mas lisod espilingon ang stanza 3. Unsang pagkaunsaa nga ningkalit man lang nig kalami? Human sa iyang pagmanman (ha ha ha) sa nagtungok nga palibot (stanza 2), ngano god intawon nga makaingon man siya nga “di na moabot ang kabuntagon,” ugbp, ugbp. Unsay iyang kapasikaran? Tungod lang kay way kasikas? Unsa man (variations: syaman, unsyaan, shalan), samtang nahinanok siya, dihay ningbuto nga WMD? O kaha gipahibalo nga minilyon na ang nangamatay sa R2D2? (Hinuon, taken separately, posibleng ilogan ning stanzaha sa mga balakero sa henerasyon ni Ranudo. On the other hand, naay uban nga ma-turn off sa pathetic fallacy.)

Ari ta sa concluding couplet. Sa una nakong basa, wa ko lamii sa pagsubli sa “mata” (ang “mga mata / nahigmata” rhyme). Pero sa sunod nakong tan-aw morag nindot man. Gawas sa subtle suggestion of cyclicism (ha!) sa katulog ug pagmata, ug sa felicity sa paghigot sa katapusang linya balik sa kinaunhan, anaa usab ang enigmatic proposition kabahin sa sleep of death that grants an enlightened wakefulness, ugbp, ugbp.

Usa ka sinayon nga pagbasa aning balaka: Ang kasinatian nga gihubit sa tagsulat nahitabo sa illogical world of dreams, kanang dream-within-a-dream type bitaw, nga sa ato pa usa kini ka quasi-surrealist piece. Di ba? In this light, dili na kurat ang stanza 3. Makailad lang kay ang balak gisul-oban og patadyong.

Karon, he he, what is the theme of the poem? Posible kaha nga A) Ulahi na ang paghinulsol; B) Ang tawo ug ang iyang palibot usa ra; K) Ang tanan pagbuot sa Makagagahom; D) Ang kinabuhi kay damgo lamang; E) Apil tanan sa ibabaw; o, G) Wa kaigo, layo ra kaayo ang A-E?

Ambot lang. Pero applying the Adonis axiom (o kaha Durado doctrine) kabahin sa kahinungdanon sa ulohan, tan-awon kuno nato ang ibabaw sa abaga ining balaka. Unahon nato ang denotation sa pulong nga “Dali” ining balaka. Hmm. Mahimong imperative ni, as in, “Dali, magsyumoy ta.” Mahimo sab nga “fast” o “quick”, as in, “Darl, nganong dali ra man kang nahuman, oi!” Gani, mahimo sab nga as in “The name’s Dali, Salvador Dali.” Aha! Basi tuod ang ipasabot ani kay ang pintor nga nagmugna sa “Le Grand Masturbateur”, ug kining balaka usa ka “hand-painted dream photograph” in words….

Bitaw, wa pa man koy nahunahunaan. Adonis, ikaw na lang unay bahala ani. Mobalik ra ko. Ari sa ko kay akong pukawon ang akong damgo. Magsyumoy mi.